La epigrafía hispanojudía del reino visigodo de Toledo: revisando una “protohistoria” judía del largo siglo VII

Autores/as

DOI:

https://doi.org/10.46553/EHE.25.2.2023.p102-128

Palabras clave:

Judaísmo, reino visigodo, epigrafía, arqueología judía, protohistoria

Resumen

El III Concilio de Toledo en 589 inició un largo siglo VII hasta la invasión islámica en 711, coincidiendo con el período católico del reino visigodo. Para las poblaciones judías de la Hispania tardoantigua, este largo período de unos 122 años es considerado como un paréntesis “protohistórico”, en que se ausentan fuentes internas de los propios judíos en casi su totalidad. Este carácter “protohistórico” del judaísmo del siglo VII fue aceptado por parte de la historiografía convencional a través de la lectura de las fuentes externas y a menudo hostiles a los judíos, como las eclesiásticas y las regias, describiendo una creciente persecución que acabó en parte o totalmente con la vida judía hispana. Sin embargo, la epigrafía judía de los siglos VI al VIII nos brinda una visión distinta de su devenir durante su supuesta persecución. Las prácticas epigráficas judías en territorios controlados por los reyes visigodos muestran una clara continuidad antes, durante y después del largo siglo VII. Una presencia judía continuada a lo largo de este período invita a reflexionar sobre la dependencia historiográfica de las fuentes documentales para conocer al judaísmo hispano del reino visigodo de Toledo.

Descargas

Los datos de descargas todavía no están disponibles.

Biografía del autor/a

Dr. Alexander Bar-Magen Numhauser, Investigador independiente

Doctor en Arqueología por la Universidad Autónoma de Madrid

Citas

ABAD CASAL, Lorenzo; BENDALA GALÁN, Manuel, “La Tumba de Servilia de la necrópolis romana de Carmona: su decoración pictórica”, Habis, 6, 1975, 295-325.

ALFÖLDY, Geza, Die römischen Inschriften von Tarraco, Berlín, Walter de Gruyter, 1975.

Géza Alföldy: estudios tarraconenses (1ª edición), Tarragona, Universitat Rovira i Virgili; Institut Català d’Arqueologia Clàssica, 2017.

ARCO, Ángel del, “Lápida hebraico-cristiana en Tarragona”, Boletín de la Real Academia de la Historia, 72, 4, 1918, 495-500.

BACHRACH, Bernard S., Early medieval Jewish policy in Western Europe, Minneapolis, University of Minnesota Press, 1977.

BAR-MAGEN NUMHAUSER, Alexander, Hispanojewish archaeology: the Jews of Hispania in late antiquity and the early Middle Ages through their material remains, Leiden; Boston, Brill, 2021.

BARROSO CABRERA, Rafael, MORÍN DE PABLOS, Jorge, “Ensayo sobre el orígen, funcionalidad e iconografía de los nichos y placas-nichos de época visigoda en la Península Ibérica”, Boletín de Arqueología Medieval, 10, 1996, 11-87.

BEA CASTAÑO, David; VILASECA CANALS, Albert, “Dues necròpolis del segle V d. n. E. a Tarragona: Excavacions al carrer de Prat de la Riba i al Mas Rimbau”, en ARBULO BAYONA, Joaquín Ruiz de (ed.), Tàrraco 99. Arqueologia d’una capital provincial romana Tarragona, 15, 16 i 17 d’abril de 1999, Tarragona, El Mèdol, 2000, 155-164.

BENVENISTE, Henriette, “On the Language of Conversion: Visigothic Spain Revisited”, Historein, 6, 2007, 72-87.

BERGER, Philippe, “Rapport sur une Inscription punique trouvée a Lixus et sur une Inscription juive ancienne de Volubilis”, Bulletin archéologique du Comité des travaux historiques et scientifiques, 10, 1892, 62-66.

BESNIER, Maurice, “Recueil des inscriptions antiques du Maroc”, Archives marocaines, 1, 1, 1904, 366-415.

BOTELLA ORTEGA, Daniel; CASANOVAS MIRÓ, Jordi, “El cementerio judío de Lucena (Córdoba)”, Miscelánea de Estudios Árabes y Hebraicos, 58, 2009, 3-25.

CANTERA BURGOS, Francisco, “¿Nueva inscripción trilingüe tarraconense?”, Sefarad: Revista de Estudios Hebraicos y Sefardíes, 15, 1, 1955, 151-156.

CANTERA BURGOS, Francisco; MILLÁS VALLICROSA, José María, Las inscripciones hebraicas de España, Madrid, CSIC, 1956.

CAPPELLETTI, Silvia, The Jewish community of Rome: from the second century B.C. to the third century C.E, Leiden; Boston, Brill, 2006.

CASANOVAS MIRÓ, Jordi, “Inscripcions per a no ser llegides, símbols per a no ser vistos”, Tamid: Revista Catalana Anual d’Estudis Hebraics, 9, 2013, 7-25.

CEPRIÁN DEL CASTILLO, Bautista; SOTO CIVANTOS, Marcos; EXPÓSITO MANGAS, David, “Lucernas con «menorá» en Cástulo”, Miscelánea de Estudios Árabes y Hebraicos, 65, 2016, 11-31.

CHERNINA, Liubov, “Quod fidei plenitudine fines semper Spaniae floruerunt... Egica and the Jews”, Sefarad, 69, 1, 2009, vol. 69, 7-24.

COLLINS, Roger, Visigothic Spain, 409-711, Oxford; Malden, Blackwell Pub, 2004.

CORDERO NAVARRO, Catherine, “El problema judío como visión del «otro» en el reino visigodo de Toledo. Revisiones historiográficas”, En la España Medieval, 23, 2000, 9-40.

DREWS, Wolfram, The Unknown Neighbour: The Jew in the Thought of Isidore of Seville, Leiden; Boston, Brill, 2006.

EDREI, Arye; MENDELS, Doron, “A Split Jewish Diaspora: Its Dramatic Consequences I”, Journal for the study of the Pseudepigrapha, 16, 2, 2007, 91-137.

FÉVRIER, James Germain (ed.), Bulletin archéologique du Comité des travaux historiques et scientifiques, París, Imprimerie Nationale, 1956.

FITA Y COLOMER, Fidel, “Paleografía hebrea”, Boletín de la Real Academia de la Historia, 2, 1883, 199-207.

FITA Y COLOMER, Fidel, “Epigrafía hebrea y visigótica”, Boletín de la Real Academia de la Historia, 47 (5), 1905, 361-394.

FREY, Jean-Baptiste, Corpus Inscriptionum Judaicarum, Roma, Pontificio Istituto di Archeologia Cristiana, 1936.

GARCÍA IGLESIAS, Luis, “Motivaciones de la política antijudía del Reino Visigodo en el siglo VII”, Memorias de Historia Antigua Oviedo, 1, 1977, 257-268.

GARCÍA IGLESIAS, Luis, Los judíos en la España antigua, Madrid, Cristiandad, 1978.

GARCÍA IGLESIAS, Luis, “Nueva inscripción judía del Museo Nacional de Arte Romano de Mérida”, Anas, 23, 2010, 11-26.

GARCÍA MORENO, Luis, Los judíos de la España antigua, Madrid, Ediciones Rialp, 2005.

GASCÓ LA CALLE, Fernando; ALVAR, Jaime; PLÁCIDO SUÁREZ, Domingo; NIETO GONZÁLEZ, Bartolomé; CARRILERO MILLÁN, Manuel, “Noticia de una inscripción griega inédita”, Gerión. Revista de Historia Antigua, 11, 1993, 327-335.

GIL, Juan, “Notas a la epigrafía de Tarragona”, en BURUAGA, Sáenz de y Arce, Javier (ed.), Homenaje a Sáenz de Buruaga, Badajoz, Institución Cultural Pedro de Valencia; Excelentísima Diputación Provincial de Badajoz, 1982, 359-364.

GONZÁLEZ CESTEROS, Horacio; DE ALMEIDA, Rui Roberto; CURBERA COSTELLO, Jaime, “Special Fish Products for the Jewish Community?”, HEROM. Journal on Hellenistic and Roman Material Culture, 5, 2, 2016, 197-237.

GONZÁLEZ SALINERO, Raúl, “Catholic Anti-Judaism in Visigothic Spain”, en FERREIRO, Alberto, The Visigoths. Studies in Culture and Society, Leiden-Boston, Brill, 1999, 123-150.

GONZÁLEZ SALINERO, Raúl, “Los judíos en el reino visigodo de época arriana: consideraciones sobre un largo debate”, en ROMERO CASTELLÓ, Elena (coord.), Judaísmo hispano: estudios en memoria de José Luis Lacave Riaño, vol. 2, Madrid, Consejo Superior de Investigaciones Científicas, 2003, 399-408.

GONZÁLEZ SALINERO, Raúl, “Judíos sin sinagoga en la Hispania tardorromana y visigoda”, en GONZÁLEZ SALINERO, Raúl (ed.), Marginados sociales y religiosos en la Hispania tardorromana y visigoda, Madrid, Signifer Libros, 2013, 193-220.

GOODENOUGH, Erwin Ramsdell, Jewish Symbols in the Greco-Roman Period, New Haven, Parthenon Books, 1953.

GOZALBES CRAVIOTO, Carlos, “Un ladrillo de época visigoda con simbología judía hallado en Ronda (Málaga)”, Miscelánea de Estudios Árabes y Hebraicos, 36, 2, 1987, 89-94.

GRACIA ALONSO, Francisco; MUNILLA CABRILLANA, Glòria, Protohistoria: pueblos y culturas en el Mediterráneo entre los siglos XIV y II a.C., Barcelona, Edicions Universitat de Barcelona, 2004.

HÜBNER, Emil, Inscriptiones Hispaniae christianae, Berlín, Reimer, 1871.

JACOBS, Joseph; LÉVY, Israel; BROYDÉ, Isaac, “France”, en SINGER, Isidore (ed.), Jewish Encyclopedia, Vol. 5, Nueva York-Londres, Funk and Wagnalls Company, 1906.

KALMIN, Richard Lee, The Sage in Jewish Society of Late Antiquity, Nueva York, Routledge, 1999.

LAHAM COHEN, Rodrigo, The Jews in late antiquity, Leeds, ARC Humanities Press, 2018.

LAHAM COHEN, Rodrigo; PECZNIK, Carolina, “Iudaei et Iudaei baptizati en la ley de los visigodos”, Anuario de la Escuela de Historia, 28, 2016, 141-169.

LAPIN, Hayim, “Epigraphical Rabbis: A Reconsideration”, Jewish Quarterly Review, 101, 3, 2011, 311-346.

LE BLANT, Edmond, Inscriptions Chrétiennes de la Gaule Anterieurs au Siécle VIII, París, L’Impremerie Imperiale, 1865.

LE BOHEC, Yann, “Inscriptions juives et judaïsantes de l’Afrique romaine” Antiquites Africaines, 17, 1981, 165-207.

LORENZO SAN ROMÁN, Roberto, “La Basílica-Sinagoga de L’Alcudia d’Elx (1905-2005). Problemes i estat de la qüestió 100 anys després”, Lucentum, 23-24, 2004, 127-155.

MACIAS I SOLÉ, Josep María, REMOLLÀ VALLVERDÙ, Josep Anton, “L’àrea funerària baix imperial de Mas Rimbau (Tarragona): anàlisi tipológica”, Citerior: arqueologia i ciències de l’Antiguitat, 1, 1995, 189-201.

MARTIN, Céline, “Los judíos de Narbonense a finales del siglo VII: peste, persecución y articulación territorial”, en Rostros judíos del occidente medieval. XLV Semana Internacional de Estudios Medievales, Estella-Lizarra 17/20 de julio de 2018, Pamplona, Gobierno de Navarra, Departamento de Cultura, Deporte y Juventud, 2019.

MILLÁS VALLICROSA, José María, “Una nueva inscripción bilingüe en Tarragona”, Sefarad, 17, 1957, 3-10.

MILLÁS VALLICROSA, José María, “Los plomos con inscripción hebráica de “Ses Fontanelles” (Mallorca)” Sefarad, 18, 1, 1958, 3-9.

MILLER, Stuart S, Sages and Commoners in Late Antique ʼEreẓ Israel: a Philological Inquiry into Local Traditions in Talmud Yerushalmi, Tübingen, Mohr Siebeck, 2006.

MONCEAUX, Paul, “Enquete sur l’épigraphie chrétienne d’Afrique (suite)”, Revue Archéologique, Cuarta Serie, 3, 1904, 354-373.

NAVASCUÉS, Joaquín María de, “El epitafio latino del Rebbi Iacob, hijo del Rebbi Senior”, en Atti del Terzo Congresso Internazionale di Epigrafia Greca e Latina. Roma, 1957, Roma, ‘L’erma’ di Bretschneider, 1959, 29-44.

NOY, David, Jewish inscriptions of Western Europe, vol. 1, Cambridge, Cambridge University Press, 1993.

ORLANDIS ROVIRA, José, Historia Del Reino Visigodo Español, Madrid, Rialp Ediciones S.A., 1988.

PAYNE, Stanley G., “Visigoths and Asturians Reinterpreted: The Spanish Grand Narrative Restored?”, en CORFIS, Ivy A. y HARRIS-NORTHALL, Ray (eds.), Medieval Iberia: changing societies and cultures in contact and transition, Woodbridge; Rochester, Tamesis, 2007.

REINACH, Theodore, “Inscription juive de Narbonne”, Revue des études juives, 19, 1889, 76-83.

RONDA FEMENIA, Ana María, L’Alcúdia de Alejandro Ramos Folqués: contextos arqueológicos y humanos en el yacimiento de la Dama de Elche, Lucentum 24, Elche, Universidad de Alicante, 2018.

ROTH, Norman, Jews, Visigoths, and Muslims in Medieval Spain: Cooperation and Conflict, Leiden-Nueva York, Brill, 1994.

SALVATIERRA CUENCA, Vicente, “El lugar de visigodos y omeyas en la historiografia de los siglos XIX y XX. Aportaciones a un debate sobre continuidad y ruptura”, Archivo Español de Arqueología, 88, 2015, 247-261.

SANTIAGO FERNÁNDEZ, Javier de, “Epigraphic Habit and Power in Visigothic Hispania”, en PANZRAM, Sabine y PACHÁ, Paulo (eds.), The Visigothic Kingdom. The Negotiation of Power in Post-Roman Iberia. Amsterdam, Amsterdam University Press, 2020, 273-291.

STEINBACH, Sebastian, “King Wamba’s Campaign against dux Paulus”, en PANZRAM, Sabine y PACHÁ, Paulo (eds.), The Visigothic Kingdom. The Negotiation of Power in Post-Roman Iberia, Amsterdam, Amsterdam University Press, 2020, 117-136.

TOURNAL, M, Catalogue du Museé de Narbonne. Et notes Historiques Sur Cette Ville, París, Emanuel Caillard, 1864.

VADJA, Georges, “Inscriptions hébraïques”, Études d’antiquités africaines, 1, 1, 1966, 133-140.

VAQUERIZO GIL, D., Necropolis urbanas en Baetica, Sevilla-Tarragona, Universidad de Sevilla – Institut Catala d’Arqueologia Classica, 2010.

VIGIL-ESCALERA, Alonso, “La identidad de la comunidad local y las afiliaciones individuales en necrópolis de la Alta Edad Media (400-900 AD)”, en QUIRÓS CASTILLO, Juan A., Identidad y etnicidad en Hispania. Propuestas teóricas y cultura material en los siglos V-VIII, Bilbao, Universidad del País Vasco, 2015, 249-274.

VILLAVERDE VEGA, Noé, Tingitana en la antigüedad tardía, siglos III-VII: autoctonía y romanidad en el extremo occidente mediterráneo, Bibliotheca Archaeologica Hispana 11, Madrid, Real Academia de la Historia, 2001.

VIVES GATELL, José, Inscripciones cristianas de la España romana y visigoda, Barcelona, Consejo Superior de Investigaciones Científicas (CSIC) – Instituto Jerónimo Zurita, 1942.

VV.AA., Hispania Epigraphica, vol. 7, Universidad Complutense de Madrid, Madrid, 2001.

WILLIAMS, Margaret, “The Organisation of Jewish Burials in Ancient Rome in the Light of evidence from Palestine and the Diaspora”, Zeitschrift für Papyrologie und Epigraphik, 101, 1994, 165-182.

YERUSHALMI, Yosef Hayim, Zakhor: Jewish history and Jewish memory, Seattle, University of Washington Press, 1996.

Publicado

2023-12-12

Cómo citar

Bar-Magen Numhauser , A. (2023). La epigrafía hispanojudía del reino visigodo de Toledo: revisando una “protohistoria” judía del largo siglo VII. Estudios De Historia De España, 25(2), 102–128. https://doi.org/10.46553/EHE.25.2.2023.p102-128